ماهنامه علمی سبک شناسی نظم و نثر فارسی (بهار ادب)
سال 18، شماره 4، تیر 1404 ، شماره پی در پی 110

بررسی و تحلیل ساختار واژگانی و بلاغی مثنوی خردنامۀ اسکندری نورالدّین عبدالرّحمان جامی بر اساس الگوی سبک شناسی لایه ای

صفحه (219 - 240)
فرزانه فروزانی (نویسنده مسئول)
تاریخ دریافت مقاله : دی 1403
تاریخ پذیرش قطعی مقاله : فروردین 1404

چکیده

زمینه و هدف: یکی از شیوه های سبک‌شناسی معاصر، سبک‌شناسی لایه ای است که آثارگوناگون را به شیوۀ درون متنی و بر اساس لایه های به وجودآورنده که شامل لایۀواژگانی، آوایی، نحوی،بلاغی و ایدئولوژیک است، بررسی و تحلیل مینماید. با بهره گیری از سبک‌شناسی لایه ای میتوان به ویژگیهای سبک فردی، اندیشه ها و ایدئولوژی موجود در متن دست یافت. حال آنکه نورالدّین عبدالرّحمن جامی یکی از شاعران و عارفان بنام سده نهم هجری است که مثنوی خردنامۀ اسکندری ،یکی از مثنویهای هفت گانه هفت پیکر است که بیانگر افکار و ایدئولوژی و مشی فکری اوست.

روشها: این پژوهش به شیوۀ توصیفی- تحلیلی و روش کتابخانه ای،به بررسی ویژگیهای سبکی با رویکرد لایه ای، به تحلیل لایه واژگانی و بلاغی در این مثنوی میپردازد و نیز ارتباط این دو لایه را با لایۀ ایدئولوژیک متن بررسی مینماید.

یافته ها: یافته های پژوهش بیانگر این مسأله است که در لایه واژگانی بسامد بالای واژه های انتزاعی و ذهنی با رمزگان ساختاری و واژه های نشاندار در برابر واژه های بی‌نشان‌ نمود بیشتری دارد و نیز شاعر با بهره گیری از ترکیب‌سازیهای نو برای برخی مفاهیم فضای کار خویش را متفاوت ساخته است . در لایۀ بلاغی صناعات تکرار و جناس و تشبیه و کنایه و استعاره و تشخیص و تمثیل بیشترین نمود را دارد.

نتیجه گیری: واژه های به کار رفته در این مثنوی و همه شاخصه های بلاغی اعم از صناعات لفظی و معنوی از جمله تکرار، جناس، تشبیه و تمثیل و استعاره و کنایه به شکل معناداری پرورانندۀ ایدئولوژی و خط‌مشی فکری، اعتقادی و اجتماعی و سیاسی جامی است و بخش اندکی از این واژه ها وصورخیال در خدمت شاعرانگی متن میباشد.

کلمات کلیدی
جامی , خردنامۀاسکندری , سبک‌شناسی لایه ای , لایۀواژگانی , لایۀ بلاغی , ایدئولوژی.

• باختین، میخائیل (1373) سودای مکالمه ،خنده ،آزادی، ترجمه محمد جعفر پوینده، تهران :شرکت فرهنگی هنری آرست.
• بهار، محمد تقی (1391)سبک شناسی ؛تاریخ تطّور نثر فارسی، ج 1، تهران: امیر کبیر.
• تربیت، حسین احمد(1378) خردنامۀ اسکندری ، تهران : میراث مکتوب.
• چیدلر،دانیل (1387) مبانی نشانه شناسی، ترجمۀمهدی پارسا، تهران: سورۀ مهر.
• حکمت، علی اصغر(1320)جامی، تهران :چاپخانه بانک ملی ایران.
• خواندمیر(1352) حبیب السیر، به اهتمام محمد دبیرسیاقی، تهران:خیام
• درپر، مریم(1393) سبک شناسی لایه ای: توصیف وتبیین بافت‌مند سبک‌نامه شماره یک غزالی، ادب‌پژوهی، شمارۀ 27 صص115-136.
• رجایی ،محمد خلیل(1379) معالم البلاغه در علم معانی و بیان و بدیع.شیراز، نشر دانش.
• زرین کوب، عبدالحسین (1388)شعر بی دروغ، شعر بی نقاب، تهران: علمی.
• ...................................... (1370)با کاروان حله، تهران : نشر علمی .
• سبحانی، توفیق (1386)تاریخ ادبیات ایران ،تهران: زوار.
• سجودی، فرزان (1387) نشانه شناسی کاربردی ،تهران :قصه.
• شفیعی کدکنی، محمدرضا (1370) صورخیال در شعر فارسی، تهران : آگاه.
• .............................. (1378)ادبیات فارسی از عصر جامی تا روزگار ما، تهران: نشر نی.
• شمیسا، سیروس (1373) کلیات سبک‌شناسی ،تهران :فردوس .
• ............................... (1387)بیان ،تهران: میترا.
• ................................ ( 1368)نگاهی تازه به بدیع، تهران : فردوس.
• صفوی، کوروش (1391) از زبان‌شناسی به ادبیات، تهران: سورۀمهر.
• ............................... (1383) درآمدی بر، تهران: سورۀمهر.
• عباسی، پریا (1393)نقد و بررسی سبک‌شناسانه اشعار میمنت میر صادقی، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، دانشگاه الزهرا .
• غلامرضایی، محمد(1377)سبک‌شناسی شعر پارسی از رودکی تا شاملو، تهران :جامی.
• فتوحی، محمود (1385) بلاغت تصویر، تهران: سخن .
• .................................. (1391)سبک‌شناسی نظریه ها، رویکردها وروشها،تهران: سخن.
• فدایی وشکی، زهره و ماه نظری (1401) کاربردتصویرهای زبانی (واژگانی-نحوی) درطومار شیخ شرزین، فصل‌نامۀ مطالعات زبانی و بلاغی، دوره 13،شمارۀ27، صص211-238.
• فرشیدور، خسرو (1384)دستور مفّصل امروز؛بر پایه زبان‌شناسی جدید ،تهران:سخن.
• کابیلی،علی، محمد زاده مریم وآقایاری زاهد، رضا(1403) جامعه شناسی اقتصادی و فرهنگی بر اساس یادکرد مشاغل و حِرَف در شعر عصر تیموری(مورد کاوی: اشعار امیرعلیشیرنوایی، اهلی شیرازی، جامی، شاه قاسم انوار، شاه نعمت‌‌الله ولی، هلالی جغتایی) ،نشریه سبک‌شناسی نظم و نثر فارسی ،سال هفدهم، ش دوم ،پی در پی 96،ص117-141.
• کاشفی، فخرالدین علی صفی(1356) رشحات عین الحیات،به کوشش علی اصغر معینیان، تهران: بی‌تا،
• مایل هروی، نجیب (1377) جامی ،تهران: طرح نو.
• مقیاسی، حسن و سمیرافراهانی(1393) سبک‌شناسی خطبه27نهج البلاغه، پژوهش‌نامۀ نهج البلاغه، شمارۀ7، صص41-62.
• نورگارد، نینا(1397)فرهنگ سبک‌شناسی،ترجمۀاحمد رضایی جمکرانی و مسعود فرهمندفر، تهران: مروارید.
• وردانک، پیتر.(1393) مبانی سبک‌شناسی. ترجمه محمد غفاری. تهران: نشر نی.
• وندایک، تئونای.(1386) نظرات و ایدئولوژیها در مطبوعات، ترجمۀ زهرا حدّاد و کوثر شهنی، رسانه، سال18، شمارۀ4، صص118- 85.
• یارشاطر، احسان(1334) شعر فارسی در عهد شاهرخ، تهران: دانشگاه تهران.
• یار محمدی، لطف الله ( 1383)گفتمان‌شناسی رایج و انتقادی، تهران: هرمس.
• یوسفی، غلامحسین (1370) چشمۀ روشن، تهران: علمی.
• Jeffries, L. (2010),CriticalStylistics:T he Powerof English, Houndmils, Basingstoke: Palgrave Macmillan